گونه شناسی الگوی چهارصفه در خانه های تاریخی ایران

چهارصفه یکی از کهن­ترین الگوهای به کاررفته در معماری ایران است که در گونه­های مختلف معماری به اشکال متفاوت بروز کرده است. به دلیل فراوانی و تنوع خانه­ های ایرانی، کاربرد الگوی چهارصفه در این گونه معماری، بسیار بیش­تر از سایر گونه­هاست که این مسئله، ضرورت انجام پژوهش حاضر را تبیین می­­کند. هدف از تألیف این مقاله، آشنایی با گونه­های متنوع الگوی چهارصفه در طرح خانه­های ایرانی به روش توصیفی  تحلیلی و بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه­ای است. نتایج پژوهش نشان می­دهد، الگوی چهارصفه در سه گونۀ اصلی مورد استفاده قرار گرفته است. در گونۀ اول، طرح چهارصفه در عرصه و اعیان خانه بروز کرده و فضای مرکزی چهارصفه، روباز و به عنوان حیاط مورد استفاده قرار گرفته است. دسترسی به اتاق­ها متأثر از شکل فضای مرکزی چهارصفه است؛ اگر فضای مرکزی مربع باشد، دسترسی به اتاق­ها صرفا از صفه­ها انجام می­شود و چنانچه این فضا به شکل هشت و نیم هشت باشد، امکان ارتباط اتاق­ها از فضای مرکزی نیز میسر می­شود. در گونه دوم الگوی چهارصفه، تمام یا بخش اصلی اعیان خانه است؛ در این حالت، فضای مرکزی چهارصفه پوشیده شده و حیاط در بیرون آن قرار می­گیرد. دسترسی­ها در گونۀ دوم، مشابه گونۀ اول است با این تفاوت که امکان ارتباط اتاق های مشرف به حیاط از طریق بازشوها و سه دری­ها به حیاط پیرامونی امکان­پذیر است.  در گونۀ سوم، الگوی چهارصفه با تغییراتی به درون اعیان خانه منتقل می­شود. گونۀ سوم دو دسته اصلی را به وجود می آورد. در دستۀ اول با حفظ ریخت کلی چهارصفه، فضای مرکزی بزرگ تر، صفه ها عریض­تر، و اتاق­ها تبدیل به راهرو و در نهایت فضای ستون دار شده­اند. این الگو در تالارها و حوض خانه­ها استفاده شده است. در دستۀ دوم با تأکید بر سازماندهی چهارصفه، الگوی چهارصفه باز شده و راهروهایی در گوشه های آن ایجاد شده است. این الگو در تالارهای بزرگ، حوضخانه ­ها و حیاط های کوچک درون خانه استفاده شده است.